Fjør i hatten
Mange av dei fjørkledde venene våre har floge sørover no. Fjørhanen (tiuren) er mellom dei som held stand. Kan henda bruser han litt med fjørene òg. Fjørfekjøtet har korkje vengefjører eller halefjører og kan ikkje flyga nokon stad på eiga hand. Det er ikkje støtt fjørfeet med fjørdrakt er flygeført heller. Desse fuglane er ofte innestengde og får aldri sjå fjørskyer (cirrus).
Det underlege med arveordet fjør (bm. òg fjær) er at det ikkje har nokon nære slektningar i germansk. I alle høve ikkje som me veit om. Det me har, er ord som er avleidde av fjør, som verbet fjøra («setet fjørar», «fjørande dansegolv»), substantivet fjøring («bilen har god fjøring») og adjektiv som fjøral og fjøren (‘spenstig, tøyeleg’). Substantivet fjøre («flod og fjøre») er noko anna. Det vert gjerne knytt til verbet fara, til liks med fjord og ferje.
Utanfor den germanske greina finst det mange slektningar. Fjør kjem av ei rot som tyder ‘flyga, falla’. Av same rota kjem til dømes gresk pteron (‘veng’), som me møter i helikopter. Her finn me òg latin petere (‘fara til, prøva å nå’), som mellom anna ter seg i appetitt, kompetent og repetera. Ikkje minst er fjør i ætt med latin penna (‘fjør’), som har gjeve oss penn. Me kan gjerne diskutera om fjørpenn er smør på flesk, men me treng ikkje slåst so fjørene fyk eller dyppa motdebattantane i tjøre og rulla dei i fjører.
«D’er fjøra som gjer fuglen fager», seier ordtaket. Folk plar tykkja at dei sjølve òg er fine med fjører. Me kan gå med fjørboa, hatt med strutsefjør eller hjelm med fjørdusk. Nokre pyntar seg med lånte fjører. Det ordlaget kjem av forteljinga til Æsop om kaia som tek på seg påfuglfjører og freistar blanda seg med påfuglar. I Trymskvedet låner Loke fjørhamen til Frøya, men då er målet å flyga til jotunheimen og spørja Trym om han har teke hamaren til Tor, ikkje å pynta seg.
Me seier gjerne at noko er fjørlett eller lett som ei fjør, og me veit at korkje fjørballar eller fjørvektarar er tunge. Ein fjørmadrass kan derimot vera tung. Der er fjør nytta i tydinga ‘elastisk (stål)konstruksjon’ (jf. drivfjør, springfjør, stålfjør). Denne tydinga har fjør fått etter påverknad frå tysk Feder. Det same gjeld tydinga ‘kant på smalsida av fjøl til å fella inn i renne (not) på anna fjøl’.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Mange av dei fjørkledde venene våre har floge sørover no. Fjørhanen (tiuren) er mellom dei som held stand. Kan henda bruser han litt med fjørene òg. Fjørfekjøtet har korkje vengefjører eller halefjører og kan ikkje flyga nokon stad på eiga hand. Det er ikkje støtt fjørfeet med fjørdrakt er flygeført heller. Desse fuglane er ofte innestengde og får aldri sjå fjørskyer (cirrus).
Det underlege med arveordet fjør (bm. òg fjær) er at det ikkje har nokon nære slektningar i germansk. I alle høve ikkje som me veit om. Det me har, er ord som er avleidde av fjør, som verbet fjøra («setet fjørar», «fjørande dansegolv»), substantivet fjøring («bilen har god fjøring») og adjektiv som fjøral og fjøren (‘spenstig, tøyeleg’). Substantivet fjøre («flod og fjøre») er noko anna. Det vert gjerne knytt til verbet fara, til liks med fjord og ferje.
Utanfor den germanske greina finst det mange slektningar. Fjør kjem av ei rot som tyder ‘flyga, falla’. Av same rota kjem til dømes gresk pteron (‘veng’), som me møter i helikopter. Her finn me òg latin petere (‘fara til, prøva å nå’), som mellom anna ter seg i appetitt, kompetent og repetera. Ikkje minst er fjør i ætt med latin penna (‘fjør’), som har gjeve oss penn. Me kan gjerne diskutera om fjørpenn er smør på flesk, men me treng ikkje slåst so fjørene fyk eller dyppa motdebattantane i tjøre og rulla dei i fjører.
«D’er fjøra som gjer fuglen fager», seier ordtaket. Folk plar tykkja at dei sjølve òg er fine med fjører. Me kan gå med fjørboa, hatt med strutsefjør eller hjelm med fjørdusk. Nokre pyntar seg med lånte fjører. Det ordlaget kjem av forteljinga til Æsop om kaia som tek på seg påfuglfjører og freistar blanda seg med påfuglar. I Trymskvedet låner Loke fjørhamen til Frøya, men då er målet å flyga til jotunheimen og spørja Trym om han har teke hamaren til Tor, ikkje å pynta seg.
Me seier gjerne at noko er fjørlett eller lett som ei fjør, og me veit at korkje fjørballar eller fjørvektarar er tunge. Ein fjørmadrass kan derimot vera tung. Der er fjør nytta i tydinga ‘elastisk (stål)konstruksjon’ (jf. drivfjør, springfjør, stålfjør). Denne tydinga har fjør fått etter påverknad frå tysk Feder. Det same gjeld tydinga ‘kant på smalsida av fjøl til å fella inn i renne (not) på anna fjøl’.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Papiravisa