Av dei sjeldne
Dersom det hadde vore ein beinveges samanheng mellom ordtyding og ordbruk, hadde sjeldan vore eit sjeldsynt ord. Men sjeldan er slett ikkje ein sjeldan gjest i tekst og tale. Me lyt ofte målbera at noko ikkje hender ofte, og me treng ord som seier at noko er uvanleg eller beint fram eineståande. Sjeldan er alltid på pletten – ein trufast og (minst) tusen år gamal slitar.
I mellomalderen heitte det sjaldan. Til liks med vårt sjeldan kunne det gradbøyast: sjaldnar (el. sjaldar) og sjaldnast. Komparativ- og superlativforma er sjeldnare enn positivforma, og det ser ut til at Ivar Aasen aldri møtte desse formene då han granska talemåla. I Norsk Ordbog skriv han at komparativ av sjeldan «skal ogsaa forekomme», og so viser han til Norske Folkeviser av Landstad (1853), der det står: «han vitjad en inki sjellar/ tri gángur kvor ein dag» (Ivar Erlingen og Riddarsonen). Men det var ei smal sak for Aasen å finna slektningar av sjeldan. Han nemner gamalengelsk seldan, som seinare vart seldom, og me kan leggja til svensk sällan, dansk sjælden og tysk selten.
Fyrstelekken er eit gamalt, germansk ord, men me veit ikkje so mykje meir om kvar det kjem ifrå. Derimot veit me at det ter seg i andre ord, til dømes i dansk sælsom (bokmål selsom), som i grunnen er ein fortyska form av dansk sælsynt. Forma sælsom er utan tvil den vanlegaste, og i Ordbog over det danske Sprog står det at sælsynt fyrst og fremst vert nytta av «sprogrensere». Dei av oss som er norske språkreinsarar, styrer gjerne unna seiemåtar som «det høyrer til sjeldanheitene». Det er vel like greitt å seia beint ut at noko er sjeldan eller sjeldsynt?
Ein sjeldan gong støyter me på andre samansetjingar som byrjar på sjeld-, til dømes sjeldfengd («sjeldfengde varer»), sjeldgjengd («ein sjeldgjengd kar») og sjeldhøyrd («ordet er sjeldhøyrt i dag»). For nokre språkbrukarar er desse orda ukjende, for andre er dei velkjende. Kva me reknar som eit sjeldsyn, ymsar òg. To ordtak utdjupar emnet: «Det som sjeldan kjem, er alltid nytt.» «Det ein sjeldan høyrer, er snart gløymt.» Ikkje alle er so gløymske at dei oppfattar det sjeldne som flunkande nytt. Men det sjeldne merkjer seg ut, og me går ikkje so lett lei av det. Som det so friskt heiter i ordtaket: «Det er kjær gjest som sjeldan kjem.»
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Dersom det hadde vore ein beinveges samanheng mellom ordtyding og ordbruk, hadde sjeldan vore eit sjeldsynt ord. Men sjeldan er slett ikkje ein sjeldan gjest i tekst og tale. Me lyt ofte målbera at noko ikkje hender ofte, og me treng ord som seier at noko er uvanleg eller beint fram eineståande. Sjeldan er alltid på pletten – ein trufast og (minst) tusen år gamal slitar.
I mellomalderen heitte det sjaldan. Til liks med vårt sjeldan kunne det gradbøyast: sjaldnar (el. sjaldar) og sjaldnast. Komparativ- og superlativforma er sjeldnare enn positivforma, og det ser ut til at Ivar Aasen aldri møtte desse formene då han granska talemåla. I Norsk Ordbog skriv han at komparativ av sjeldan «skal ogsaa forekomme», og so viser han til Norske Folkeviser av Landstad (1853), der det står: «han vitjad en inki sjellar/ tri gángur kvor ein dag» (Ivar Erlingen og Riddarsonen). Men det var ei smal sak for Aasen å finna slektningar av sjeldan. Han nemner gamalengelsk seldan, som seinare vart seldom, og me kan leggja til svensk sällan, dansk sjælden og tysk selten.
Fyrstelekken er eit gamalt, germansk ord, men me veit ikkje so mykje meir om kvar det kjem ifrå. Derimot veit me at det ter seg i andre ord, til dømes i dansk sælsom (bokmål selsom), som i grunnen er ein fortyska form av dansk sælsynt. Forma sælsom er utan tvil den vanlegaste, og i Ordbog over det danske Sprog står det at sælsynt fyrst og fremst vert nytta av «sprogrensere». Dei av oss som er norske språkreinsarar, styrer gjerne unna seiemåtar som «det høyrer til sjeldanheitene». Det er vel like greitt å seia beint ut at noko er sjeldan eller sjeldsynt?
Ein sjeldan gong støyter me på andre samansetjingar som byrjar på sjeld-, til dømes sjeldfengd («sjeldfengde varer»), sjeldgjengd («ein sjeldgjengd kar») og sjeldhøyrd («ordet er sjeldhøyrt i dag»). For nokre språkbrukarar er desse orda ukjende, for andre er dei velkjende. Kva me reknar som eit sjeldsyn, ymsar òg. To ordtak utdjupar emnet: «Det som sjeldan kjem, er alltid nytt.» «Det ein sjeldan høyrer, er snart gløymt.» Ikkje alle er so gløymske at dei oppfattar det sjeldne som flunkande nytt. Men det sjeldne merkjer seg ut, og me går ikkje so lett lei av det. Som det so friskt heiter i ordtaket: «Det er kjær gjest som sjeldan kjem.»
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Papiravisa