Sjølvtenning
Mange av oss vil heller tenna på ein idé enn å tenna på eit hus. Me kan gjerne tenna ein fyrstikk og tenna opp i peisen, men me vert ikkje tende av tanken på lauseld. Det finst mangt anna å tenna på, og det meste kan tennast utan tennvæske. Men korleis tenner du ei von i nokon?
Ei von er korkje handgripeleg eller klårt avgrensa, og det same kan me seia om mange andre kjensler og stemningar. Difor er det gjevande å kopla dei i hop med meir handfaste fenomen. Ihuge, von og (nyvekt) interesse kan minna om noko som logar opp og brenn, fylgjeleg har me vendingar som «talaren kveikte møtelyden», «han brenn for saka», «ei ny von tendest for oss» og «boka tende studentane». Men sameleis som du kan brenna for sterkt og verta utbrend, kan du få overtenning. Då er du so spent og gira at du ikkje greier å yta ditt beste.
Det mangslungne verbet tenna har grunntydinga ‘få til å brenna’. Me finn det i mellomnorsk (tenda), dansk (tænde) og svensk (tända). Norrønt tendra er ei sideform, truleg avleidd av tandr (‘eld’). På Island og Færøyane heiter det framleis tendra, og det hender at denne forma ter seg i norsk òg: «Mor tendra i omnen.» Ein annan slektning av tenna er engelsk tinder (‘knusk, brennevyrke’), som òg er namnet på ein kjend datingapp: På Tinder skal gneistane fyka, og kjærleikselden skal loga opp. Tinder dukkar elles opp i samansetjinga tinderbox (eig. ‘eske med knusk, flint og fyrstål’), som sidan 1500-talet òg har vore nytta om snarsinte folk – ikkje ulikt vårt kruttynne.
Me kan dimed slå fast at både livlause saker og levande skapningar kan vera lett(an)tennelege. Tenninga kan vera eksplosjonsarta, som når nokon «tenner på alle pluggane» (jf. tennplugg). Skal tru om det då hjelper å slå av tenninga? Og so skal me ikkje gløyma at tenning òg vert nytta om dragnad og drifter: «Det var inga seksuell tenning mellom dei.» «Nokre tenner på skor med høge hælar.» Betennelse er òg ei slags kroppsleg tenning, men ikkje av det trivelege slaget. I tillegg til betennelse (av dansk betænde, eig. ‘setja i brann’) har me dei nærskylde orda brune og brann (t.d. lungebrune, lungebrann). Elles har me inflammasjon av latin inflammare (‘tenna, setja fyr på’). Alle desse nemningane målber at noko er sett i brann. Men kven i all verda tende på?
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Mange av oss vil heller tenna på ein idé enn å tenna på eit hus. Me kan gjerne tenna ein fyrstikk og tenna opp i peisen, men me vert ikkje tende av tanken på lauseld. Det finst mangt anna å tenna på, og det meste kan tennast utan tennvæske. Men korleis tenner du ei von i nokon?
Ei von er korkje handgripeleg eller klårt avgrensa, og det same kan me seia om mange andre kjensler og stemningar. Difor er det gjevande å kopla dei i hop med meir handfaste fenomen. Ihuge, von og (nyvekt) interesse kan minna om noko som logar opp og brenn, fylgjeleg har me vendingar som «talaren kveikte møtelyden», «han brenn for saka», «ei ny von tendest for oss» og «boka tende studentane». Men sameleis som du kan brenna for sterkt og verta utbrend, kan du få overtenning. Då er du so spent og gira at du ikkje greier å yta ditt beste.
Det mangslungne verbet tenna har grunntydinga ‘få til å brenna’. Me finn det i mellomnorsk (tenda), dansk (tænde) og svensk (tända). Norrønt tendra er ei sideform, truleg avleidd av tandr (‘eld’). På Island og Færøyane heiter det framleis tendra, og det hender at denne forma ter seg i norsk òg: «Mor tendra i omnen.» Ein annan slektning av tenna er engelsk tinder (‘knusk, brennevyrke’), som òg er namnet på ein kjend datingapp: På Tinder skal gneistane fyka, og kjærleikselden skal loga opp. Tinder dukkar elles opp i samansetjinga tinderbox (eig. ‘eske med knusk, flint og fyrstål’), som sidan 1500-talet òg har vore nytta om snarsinte folk – ikkje ulikt vårt kruttynne.
Me kan dimed slå fast at både livlause saker og levande skapningar kan vera lett(an)tennelege. Tenninga kan vera eksplosjonsarta, som når nokon «tenner på alle pluggane» (jf. tennplugg). Skal tru om det då hjelper å slå av tenninga? Og so skal me ikkje gløyma at tenning òg vert nytta om dragnad og drifter: «Det var inga seksuell tenning mellom dei.» «Nokre tenner på skor med høge hælar.» Betennelse er òg ei slags kroppsleg tenning, men ikkje av det trivelege slaget. I tillegg til betennelse (av dansk betænde, eig. ‘setja i brann’) har me dei nærskylde orda brune og brann (t.d. lungebrune, lungebrann). Elles har me inflammasjon av latin inflammare (‘tenna, setja fyr på’). Alle desse nemningane målber at noko er sett i brann. Men kven i all verda tende på?
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Papiravisa